པའོ་ཤ་ལི། གྷ་གྷུ་ལི་ཡིས་བརྩམས། གཤེན་ཚེ་ཚང་གིས་བོད་བསྒྱུར་ཞུས།

གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་དེང་བཀོལ་སྤྱོད་ཆེ་བའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་འདི་ཉིད་ཐོག་མར་ག་དུས་བཟོས་པའི་སྐོར་མང་ཙམ་མཁྱེན་འདོད་ཡོད་ན་རྩོམ་ཐུང་འདིའི་ལམ་ནས་ཁྱེད་ ཉིད་ལ་འོད་སྟོང་ལྡན་པའི་གོ་རྟོགས་ཕྲན་བུ་ཞིག་སྐྱེ་བའི་རེ་བ་ཡོད།

དེ་ལྟར་མི་ཉུང་ཤས་ཞིག་གིས་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་འདི་ཉིད་ག་དུས་བཟོས་མིན་སྐོར་ལ་ དངོས་གནས་མཁྱེན་འདོད་ཤག་རེད། འོན་ཀྱང་དེ་དག་ཁོ་ཚོའི་ཁེ་དབང་སོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་གཏན་ནས་མིན། འདི་བཞིན་དཔྱད་བརྗོད་འདི་དག་འཛམ་གླིང་ཤེས་ཡོན་གྱི་སྒོ་མོ་གསར་དུ་ཕྱེས་པའི་སྙིང་རུས་ཅན་དེ་དག་གི་ཆེད་དུ་ཡིན། ང་ཚོ་མི་ཡི་རིགས་རྣམས་ཀྱིས་མཁྱེན་གསལ་ལྟར་དེང་གི་དུས་དེར་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ ཆས་འདི་ཉིད་འཛམ་གླིང་གི་འཁོར་མོ་ཡུག་ཏུ་ཁྱབ་ཅིང༌། གལ་སྲིད་ཉིན་ཞིག་འཛམ་གླིང་གི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཡང་རྫོགས་འགག་པ་ཡིན་ན་མི་ རྣམས་ཀྱི་ལས་ཀའང་ཡོངས་རྫོགས་དུས་གཅིག་ཏུ་འགག་འགྲོ་བ་ཐེ་མི་ཚོམ།

ད་འདི་ནས་མར་ལ་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་འདི་ཉིད་ག་དུས་འགོ་བརྩམས་པའི་སྐོར་ལ་གླེང་གི་ཡིན། བཀོད་བྱུས་ཀྱི་རྩ་འཛིན་ལ་གཞི་བཞག་པ་ཡིན་ན། རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཟེར་ན་ལས་གཞིའི་ལས་སྟར་ཁག་ཚོད་འཛིན་བྱེད་མཁན་གྱི་འཕྲུལ་ཆས་ཞིག་ཡིན།

ཕྱི་ལོ་ ༡༨༣༧ ལོར ཆར་ལིསི། སྦ་སྦ་ཇི། (༡) ཟེར་བའི་མི་ཞིག་གིས་ཐོག་མར་འདི་ལྟ་བུའི་བྱེད་སྒོ་ཞིག་གི་སྐོར་ལ་བསམ་བློ་ འཁོར་བ་རེད། དེ་ནས་རིམ་པར་ཁོང་གིས་ལས་དོན་དེ་དག་ལ་ཧུར་བརྩོན་གནང་པས་མཐར་ལས་འཆར་གྱི་ཇུས་བཀོད་ཚང་བའི་འཕྲུལ་ཆས་ཞིག་བསྐྲུན་ནས་ཁོང་གིས་དེ་ལ་༼དཔྱད་ཞིབ་འཕྲུལ་འཁོར་ གྱི་མ་ལག༽ ཅེས་བཏགས། འོན་ཀྱང་དཔལ་འབྱོར་སོགས་ཀྱི་ཚད་གཞི་ངེས་ཅན་དགོས་པ་དང་རིམས་པར་བྱུས་བཀོད་སོགས་ཇེ་ལེགས་སུ་གཏོང་དགོས་པ་སོགས་དཀའ་ངལ་མང་དག་ཞིག་གིས་ཁོང་གིས་དཔྱད་ཞིབ་ འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་མ་ལག་དེ་ཉིད་མི་མཐུད་འཇུག་སྐྱོང་གནང་མ་ཐུབ།

དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༡ ལོར་ ཀོན་རཱཌ། ཛུ་སེ། (༢)ཟེར་བའི་མི་ཞིག་གསར་གཏོད་ཀྱི་འཐབ་ར་དེའི་ནང་དུ་ཞུགས་ནས་ཁོང་གིས་ཀྱང་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ལྟ་བུ་ཞིག་གསར་གཏོད་གནང་འདོད་སྐྱེས་ནས་གློག་ཤུགས་འཕྲུལ་ཆས་༼z འཕྲུལ་ཆས་སམ་༽༼z3༽ ཞེས་པ་སོགས་གསར་བཟོ་བྱས། འཕྲུལ་ཆས་དེ་དག་བཟོ་དབྱིབས་དང་ཤུགས་ཚད་གཉིས་ལྡན་ཁར་རྩིས་རིགས་ཀྱི་ལས་འཆར་ སོགས་ཚུད་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ཅན་ཞིག་ཡིན།

ENIAC དང་དེའི་ལས་ཀ་བྱེད་ཕྱོགས།

ཕྱི་ ལོ་ ༡༩༤༡ ནས་བརྩིས་པའི་ལོ་ལྔ་ཡི་རྗེས་སུ་༼ENIAC༽ཨང་རྩིས་རིག་པའི་གློག་རྡུལ་རིག་མཛོད་ འཕྲུལ་ཆས་ཞེས་པ་ཞིག་བཟོ་བསྐྲུན་བྱས། དེ་སྐབས་ཆེས་རྣོ་ངར་ཅན་གྱི་གསར་གཏོད་ཀྱི་འགྲན་རྩོད་ཁྲོད་དུ་དེའི་ཁ་གཏད་ཀྱི་ ལེགས་སྐྱེས་ཚུལ་དུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༦ ལོར་ ཨ་ཊཱ་ནཱ་སོཕ། བྷེ་རིའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཞེས་པ་ཞིག་ཀྱང་གསར་ཐོན་བྱུང་ཡོད།  གོང་གི་༼ENIAC༽ ཞེས་པ་དེ་ནི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཐོག་མ་ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་པའི་ལྗིད་ཁོག་ལྡན་ པའི་རྒྱུ་མཚན་དུ་མ་ཞིག་བགྲངས་ཀྱི་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་གློག་ཆས་དེ་ནི་གྲངས་གནས་ཅན་གྱི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཞིག་སྟེ། དེའི་ལས་འཆར་གྱི་མ་ལག་ཁག་གིས་སྐྱར་སྒྲིག་ཐོག་གོ་རིམས་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་རིག་ མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་རྣམས་སེལ་ཐུབ། འདི་ནི་ང་ཚོས་འཐུས་སྒོ་ཡོངས་སུ་ཚང་བའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཐོག་མ་དེ་རེད་ཅེས་ བཤད་མི་ཐུབ་ནའང༌། གོང་གསལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ཁག་འགའ་ཞིག་ཚང་བའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་སྔ་ཤོས་དེ་རེད་ ཅེས་བཤད་ཆོག

༼ENIAC ༽ཞེས་པ་དེའི་གཟུགས་དབྱིབས་དང་ཚད་གཞི་སོགས་དེང་རབས་ཀྱི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ དང་བསྡུར་ན་ཆེས་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན། རོབ་རྩིས་ལྟར་ན་འཕྲུལ་ཆས་དེར་སྟོང་སང་སྦུག་སྣོད་ ༡༧༤༦༨ དང༌། བརྡ་སྐྱོར་གློག་རྒྱུན་ ༧༢༠༠ ། བརྒྱུད་གཏོང་མ་ལག ༧༠༠༠༠ མ་ལག་གནོད་འགོག་གདོང་ལེན་ཁག་ ༡༠༠༠༠ ། སྦྱོར་སྒྲིག་ལྷུ་ཚིག་འབུམ་ལྔ་ཙམ་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་དེའི་ལྗིད་ཚད་ནི་དེ་ཙམ་གྱིས་ཧ་ལས་པོ་ཞིག་མ་རེད་ལ། ཤོང་ཚད་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ནའང་ཀི་ལོ་ཝ་ཊ་ ༡༥༠ ཙམ་ཆོག་གི་ཡོད།

༼ENIAC༽ དང་ ༼Atanasoff-Berry༽

ཕྱི་ ལོ་ ༡༩༣༩ ནང་ལོག་ལ་མི་ཚོས་ཨ་ཊཱ་ན་སོཕ། བྷེ་རི་ཞེས་པའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་དེ་བེད་སྤྱོད་བཏང་བཞིན་ཡོད་ཀྱང༌། ང་ཚོས་རྗོད་བཞིན་པའི་གནས་ཚུལ་ལྟར་དེའི་སྐབས་སུ་༼ENIAC༽ ཞེས་པའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་དེ་ཉིད་ཀྱང་དེ་སྔོན་ལྟར་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཐོག་ མ་ལྟ་བུར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། གང་ལགས་ཞེ་ན་སྔོན་ཞུས་ལྟར་འདི་ཉིད་ཀྱི་མ་ལག་གང་མང་ཞིག་སྟེ་དཔེར་ན། གྲངས་ཚད་ཨང་རྟགས་དང༌། ནུས་ཤུགས་གསར་འབྱིན། ཤུགས་ཚད་དྲན་ཤེས་སོགས་ཀྱིས་ལས་ཀ་འཐུས་ཚང་སྔོན་ལྟ་མུ་མཐུད་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད།

ལོ་གསུམ་གྱི་འཇུག་ལ་སྤྱིར་བག་ལ་ཞ་ཡོད་པའི་དབྱིན་ཇིའི་ནུས་ཤུགས་ཅན་གྱི་རིག་ མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་༼ENIAC༽ དེ་ཉིད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་མངོན་དུ་གྱུར་ཡོད། སྤྱིའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་འཕྲུལ་ཆས་འདི་ཉིད་དེང་དུས་དང་མཚུངས་པར་མ་ལག་ཡོངས་སུ་ཚང་ བའི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཞིག་མིན་ནའང༌། འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་གཉིས་པ་སྐབས་སུ་ལྗར་མན་དམག་གི་གསང་ཨང་གནད་མིག་ཁག་གཏོར་ རྒྱུར་བེད་སྤྱོད་བཏང་མྱོང་བ་ཞིག་ཡིན།

སྤྱིར་མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་དེ་ཐོག་མར་སུས་བཟོས་མིན་ཐད་ལ་རྩོད་པ་མང་པོ་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ཀྱང༌། ང་ཚོས་ངེས་པ་བརྙེད་པ་ཞིག་ནི་གོང་གི་ཨ་ཊཱ་ན་སོཕ། བྷེ་རི་ཞེས་པ་དེ་ནི་རྒྱུན་གཏན་གློག་རྒྱུད་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་མགྱོགས་ཚད་ ལྟར་གཏན་ནས་ལས་ཀ་བྱས་ཐུབ་མེད་ལ། དེང་དུས་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ལྟ་བུའི་མདུན་ངོས་ཀྱི་འཆར་ཤེལ་སོགས་གང་ཡང་མེད་པས་མཐའ་མའི་ལས་ཀའི་གྲུབ་འབྲས་རྣམས་ཨང་ཀི་མང་པོ་ཞིག་སྒྲིག་རྗེས་ཤོག་བྱང་ཞིག་ གི་ཐོག་འཆར་ཐུབ་པ་ཙམ་རེད། དེ་ཕྱིར་གོང་གི་དཔྱད་ཞིབ་འཕྲུལ་འཁོར་གྱི་མ་ལག་ཅེས་པའམ་རྗེས་སུ་འཕེལ་རྒྱས་ ཕྱིན་པའི་༼ENIAC༽ དེ་ཉིད་ད་ལྟ་ང་ཚོའི་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་རིག་མཛོད་འཕྲལ་ཆས་ཀྱི་མེས་པོ་ ཞིག་ཡིན་ཞེས་སྨྲ་ཆོག་སྙམ།

རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་སྐོར་ལ་རྩོམ་ཐུང་འདིའི་རིགས་སྤྱིར་རྒྱལ་སྤྱིའི་འཛིན་རིམ་དགུ་ པ་ནས་སློབ་མའི་སློབ་དེབ་སོགས་སུ་གསལ་གྱི་ཡོད་ཀྱང་བོད་ཡིག་ཏུ་ཆེས་མཐོང་དཀོན་ པས་རྒྱུན་སྤྱོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ཞིག་ཏུ་བསམ་ནས་བདག་གིས་ལས་ཀའི་བར་སེང་དུ་བོད་ བསྒྱུར་ཞུས་པ་ཡིན།

(༡) Charles Babbage (25 December, 1791-18 October, 1871) ཁོང་ནི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་སྲོལ་འབྱེད་ཅེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་ལ་མ་ལག་རང་འགུལ་ ཅན་གྱི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་ཐོག་མའི་ཇུས་འགོད་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། ཁོང་གི་ཐོག་མའི་ལས་འཆར་དེ་འཇུག་སྐྱོང་མ་ཐུབ་ཀྱང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོ་སྟེ་ལོ་ ༡༥༣ རྗེས་སུ་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ལོན་ཌོན་དུ་སྐྱར་བསྐྲུན་ལེགས་སྒྲུབ་ཐུབ་ཡོད། འོན་ཀྱང་འགྲིམ་སྟོན་གྱི་ཚུལ་དུ་ལས་ང་ཚོས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་དགོས་ཀྱི་མེད་པ་ རེད།
 The Analytical Engine འཕྲུལ་ཆས་དེ་ནི་ཆ་ཤས་ ༨༠༠༠ ཙམ་དང༌། ལྗིད་ཚད་ལ་ཀི་ལོ་ ༥༠༠༠ དང༌། རིང་ཚད་ལ་ཕི་ཊི་ ༡༡ ཙམ་ཡོད།
  (༢) Konrad Zuse  འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་མ་ལག་བཟོ་བཀོད་པ་དང་པོ་དེ་ཡིན། ཁོང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༥ ལོ་ནས་ ༡༩༣༨ བར་ཐེངས་དང་པོར་འཛམ་གླིང་གི་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་མ་ལག་ཛི་གཅིག་ཅེས་པ་དེ་ བཟོས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༡ ལོར་འཛམ་གླིང་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་འཆར་འགོད་མ་ལག་ཐོག་མ་ཛི་ གསུམ་པ་དེ་བཟོས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༥ ལོར་འཛམ་གླིང་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་འཆར་འགོད་ཚད་མཐོ་ཤོས་པི་ལན་ཨོ་ ཀེལ་ཞེས་པ་ཞིག་བཟོས། ཕྱིས་སུ་མ་ལག་དེ་ཉིད་འཛམ་གླིང་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་རྩེད་རིགས་འཆར་འགོད་ ཐོག་མ་དེ་གྱུར་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༥ ལོར་འཛམ་གླིང་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་ཚོང་ལས་བཟོ་གྲ་ཐོག་མ་དེ་གསར་འཛུག་བྱས།
  (༣)Electronic Numerical Integrator and Computer བདག་གིས་ཚིག་འདི་ཨང་རྩིས་རིག་པའི་གློག་རྡུལ་རིག་མཛོད་འཕྲུལ་ཆས་ཞེས་བསྒྱུར་ ཡོད། འོན་ཀྱང་དཔྱད་ཞིབ་པ་དག་གིས་ཚད་དང་ལྡན་མིན་དགོངས་དཔྱོད་ཡོང་བར་མཁྱེན།