སྟོན་པ་གཤེན་རབ་དུས་སྐབས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་རྒྱབ་ལྗོངས་བཤད་པ།

   ལོ་སུམ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱའི①གོང་ནས་བྱུང་བའི་ཞང་ཞུང་ཤེས་རིག་སྟེ། དེའི་མཚོན་བྱེད་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་རིག་གནས་དེ་དག་ནི་བརྗོད་བྱའི་ནང་དོན་ཐད་ནས་རྩིས་དང་སྨན། བཟོ་རིག་པ། གནམ་རིག་པ། མཚན་ཉིད་རིག་པ། སེམས་ཁམས་རིག་པ། ལོ་རྒྱུས། སྒྱུ་རྩལ། གནའ་བོའི་དམངས་སྲོལ། ས་ཁམས་རིག་པ། སྲོག་ཆགས་ཀྱི་སྐོར་སོགས་ཤེས་བྱ་ཀུན་འདུས་ཀྱི་བང་མཛོད་ལྟ་བུར་གྱུར་འདུག་པས་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པ། རིགས་དབྱེ་མང་ལ་རྣམ་གྲངས་འབོར་ཆེ་བ། ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་ལ་དོན་ཕྱུག་པ་སྟེ། མདོར་ན་འཇིག་རྟེན་དང་འཇིག་རྟེན་ལས་འདས་པའི་བསམ་བློ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པས་བོད་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་གི་ཕྱོགས་ནས་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་དང་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་རྒྱུད་འཛིན་དར་སྤེལ་བྱེད་པའི་ཕྱོགས་ནས་དོན་སྙིང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། དེས་ན་བོན་གྱི་རིག་གཞུང་མ་མཐོང་པ་རྣམས་བོད་རང་གི་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་དེ་ཇི་འདྲ་ཟབ་ཚུལ་ཤེས་དཀའ་པས་ཕངས་ནའང༌། དེང་གི་དཔྱོད་ལྡན་པ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གིས་བོན་གྱི་རིག་གནས་དེ་རྣམས་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རྟོགས་ཏེ། འཛམ་གླིང་ན་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་ཤེས་རིག་དེ་འདྲ་ཞིག་དུས་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་ཆུ་ཚད་གང་གི་ཐད་ནས་ཀྱང་མཐོ་སྒང་འདིར་དར་ཐབས་མེད་པར་འདོད་པའམ་དེ་ལ་དོགས་པ་ཟ་བཞིན་ཡོད་པས། འདིར་དེའི་ཐད་ནས་རགས་ཙམ་དཔྱད་ན། 
      སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱིས་འཇིག་རྟེན་དང་འཇིག་རྟེན་ལས་འདས་པའི་བོན་གཏིང་ཟབ་ཅིང་རྒྱ་ཆེ་བ(བོད་ཀྱི་རིག་པའི་གནས་མཐའ་དག་ནང་དུ་འདུ)དེ་འདྲ་ཞིག་གསུངས་ཐུབ་པ་ནི་སྐབས་དེའི་ཞང་ཞུང་གི་སྤྱི་ཚོགས་དེའང་ཤེས་རིག་དང་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ལ་འཕེལ་ཡོད་པའི་རྨང་གཞིར་རག་ལས་ཡོད་པ་རེད། སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་མཛད་རྣམ་ལས་གཤེན་རབ་འཇིག་རྟེན་དུ་གཟིགས་ཚད་ལྔ་དང་དགོངས་ཚད་ལྔ་དང་བཅས་བྱོན་པར་གྲགས་པའང་འཁོར་བའི་འཆིང་བ་ལས་གྲོལ་ཅིང་རྣམ་པ་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་གང་ཞིག་ཡིན་ཀྱང་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆོས་ཉིད་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས། ད་དུང་བསམ་བློ་དང་གོམས་སྲོལ་སོགས་ལ་བསྟུན་དགོས་ཚུལ་དེ་མཚོན་པ་ལས། དུད་འགྲོའི་རྣ་ལ་པི་ལྦང་གི་དཔེ་ལྟར་མ་ཡིན་པར་སྙམ་མོ། །དེས་ན་གཤེན་རབ་ཀྱིས་སྐབས་དེར་བོན་དེ་དག་གསུང་ཐུབ་མིན་ང་ཚོས་ཞང་ཞུང་གནས་པའི་ཡུལ་ཏེ་སྤྱིར་གླིང་ཆེན་ཨ་ཤེ་ཡ་དང་སྒོས་སུ་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ། ཁྱད་པར་དུ་གངས་རིས་བསྐོར་བའི་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་ཁམས་ལ་ཤེས་རིག་ག་ཚོད་ཅིག་དར་ཡོད་པར་བརྟག་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་ནི་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་འཁུམས་ཏེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་ནི་ཡར་མར་དུ་རྒྱུན་མཐུད་དང་གཡས་གཡོན་དུ་ཤན་ཞུགས་བྱས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ཡོང་བ་ནི་ཆོས་ཉིད་ཡིན་པས་སོ། །

1. ཕྱིའི་རྒྱབ་ལྗོངས་བཤད་པ།

      འདིར་གཙོ་བོ་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་ཀྱི་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་དང་འབྲེལ་ཡོད་གླིང་ཆེན་ཨ་ཤེ་ཡའི་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་རྣམས་དགོས་དབང་གིས་རགས་ཙམ་གླེང་ན།

༡༽ གནའ་བོའི་ཧྭ་ཞའི་ཤེས་རིག

      ཧྭ་ཞ་ཞེས་པ་ནི་རྒྱའི་གནའ་བོའི་འབོད་སྲོལ་ཡིན་ལ། གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་སྔོག་འདོན་གྱིས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ལྟར་ན། རྨ་ཆུའི་དབུས་རྒྱུད་དང་སྨད་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ། རྡོ་ཆས་སྤྱོད་པའི་དུས་རབས་གསར་བའི་སྐབས་ཀྱི་དབྱང་ཧྲོ་རིག་གནས་(仰韶文化)དང་ལུང་ཧྲན་རིག་གནས(龙山文化)བུད་པས་རྨ་ཆུ་ནི་ཀྲུང་ཧྭ་མི་རིགས་དང་དེའི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་གནས་ཡིན་ཞེས་བཤད། ཧྭ་ཞའི་ཤེས་རིག་ལ་དུས་ཚོད་ཀྱི་སྟེང་དུ་བཤད་སྲོལ་མང་ཡང༌། སྤྱིར་བཏང་དུ་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་རིག་གནས་གཉིས་གཞི་འཛིན་པ་རེད། དབྱང་ཧྲོ་རིག་གནས་ནི1921ལོར་རྙེད་པ་དང༌། དེའི་ལོ་ཚིགས་ནི་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ5000ནས་ལོ3000བར་ཡིན། དེས་གདོད་མའི་ཞིང་ལས་ཀྱི་མ་རྒྱུད་རུས་རྒྱུད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་མཚོན་པ་རེད། ལུང་ཧྲན་རིག་གནས་ནི1928ལོར་རྙེད་པ་དང༌། ད་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་ཕལ་ཆེར་ལོ4350ནས་ལོ3950ཡོད། དེ་ནི་ཞིང་ལས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས། བཟོ་བཀོད་ལས་རིགས། ཟངས་བཞུ་ལས་རིགས་སོགས་ལ་འཕེལ་རྒྱས་མངོན་གསལ་བྱུང་བའམ་ཡང་ན་མགོ་བརྩམས་པར་མཚོན་པའི་བྲན་གཡོག་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན། ལུང་ཧྲན་རིག་གནས་ནི་ཀྲུང་གོར་ལི་ཆས་རིག་གནས་བྱུང་གྲུབ་ཀྱི་དུས་སྐབས་ཡིན། སྐབས་འདིའི་ཞིང་ལས་དང་ཕྱུགས་ལས་ནི་དབྱང་ཧྲོ་རིག་གནས་དང་བསྡུར་ན་འཕེལ་རྒྱས་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་དེ། ཐོན་སྐྱེད་ཡོ་བྱད་ཀྱི་གྲངས་ཀ་དང་རིགས་ཤིན་ཏུ་མང་ལ། དེའི་དུས་སུ་མོ་འདེབས་པ་སོགས་ཀྱང་རྒྱ་ཆེར་དར་ཡོད་སྐད།
      སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས21པར་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་དང་པོ་སྟེ་ཞ་རྒྱལ་རབས་བཙུགས་རྗེས། རྒྱའི་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་དེ་ལོ་ངོ་1600བརྒྱུད་པ་རེད། ཁྲུན་ཆིའུ་དང་ཀྲན་གོའི་དུས་སུ་གྲུབ་མཐའ་སྣ་མང་བྱུང་ཞིང༌། དུས་སྐབས་དེ་དག་ཏུ་རུས་བརྐོས་ཡི་གེ་བྱུང་ནས་ད་བར་དུ་རྒྱ་ཡིག་ལ་ལོ་སུམ་སྟོང་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པར་བཤད། རྒྱའི་མཁས་པ་ལ་ལས་རྒྱ་ཡིག་ནི་ད་བར་དུ་ལོ6000ལྷག་ཡོད་པའི་པན་ཕོ་དབྱང་ཧྲོ་རིག་གནས་སུ་ཁུངས་འདེད་ཀྱང༌། ཉེ་བའི་ལོ་འགར་མཁས་པ་འགའ་རེས་ཡང་བསྐྱར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པས། པན་ཕོའི་མཚོན་རྟགས་དང་དེའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བའི་ཧྲན་ཏུང་ཏ་བིན་ཁིའི་རིག་གནས(大汶口文化)དུས་མཇུག་གི་རྫ་ཆས་སྟེང་བཀོད་པའི་མཚོན་རྟགས་དེ་རྣམས་རྒྱ་ཡིག་གི་བྱུང་གྲུབ་ལ་འབྲེལ་བ་མེད་པ་དང༌། རྒྱ་ཡིག་ནི་དོན་ངོ་མ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ཨང་སུམ་སྟོང་ལོའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་བྱུང་བར་འདོད། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི476ལོར་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་མཇུག་སྒྲིལ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི475ལོར་བཀས་བཀོད་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་ཞུགས་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི221ལོར་གོང་མ་ཆིན་ཧྲི་ཧོང་གིས་རྒྱལ་ཁབ་དྲུག་གཅིག་གྱུར་བྱས་པས། རྗེས་སུ་ལོ་སྟོང་ཕྲག་གཉིས་ལྷག་ལ་རྒྱུན་མཐུད་བྱུང་པའི་བཀས་བཀོད་རྒྱུད་འཛིན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྒེར་གཅོད་རིང་ལུགས་ཏེ་ཀྲུང་དབྱང་གཅིག་སྡུད་ཀྱི་དབང་ཆ་བཙུགས་པ་རེད། ཀྲུང་གོས་དུས་ཡུན་རིང་བོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་འོད་སྟོང་འཕྲོ་བའི་ཤེས་རིག་བསྐྲུན་ཡོད་པ་དང༌། དེ་ལས་ཤོག་བུ་བཟོ་བ་དང་པར་སྐྲུན་ལག་རྩལ། མེ་རྫས། ཕྱོགས་སྟོན་འཁོར་ལོ་བཅས་གསར་གཏོད་བྱས་པ་དེས་འཛམ་གླིང་ཤེས་རིག་གི་འཕེལ་རྒྱས་ལའང་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་ཐེབས་པ་རེད།

༢༽ གནའ་བོའི་ཧིམ་རྡུའི་ཤེས་རིག

      གནའ་བོའི་ཧིམ་རྡུའི་ཤེས་རིག་ནི་ཆུ་བོ་སིནྡྷུ་དང་ཆུ་བོ་གང་གཱ་གཉིས་ཀྱི་འགྲམ་ནས་དར་འཕེལ་བྱུང་བ་རེད། ཆུ་བོ་སིནྡྷུའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཀྱི་གངས་རི་ཁེ་ལ་སིའི་ཤར་ཕྱོགས་ཡིན་ལ། དེ་ནི་འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་ཆེས་རིང་བའི་ཆུ་བོ་ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཡིན། ཆུ་བོ་གང་གཱའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཡིན་ལ། གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཧིམ་རྡུའི་ཆོས་པ་རྣམས་ཀྱིས་མཆོད་བཀུར་བྱེད་པ་རེད། 1922ལོར། མི་རྣམས་ཀྱིས་ཧ་ལཱ་པཱའི་ས་ཁུལ་དུ་མཱ་ཧིན་ཙོ་ངྷརྨའི་ཤུལ་རྗེས་རྙེད། ཤུལ་རྗེས་འདི་དག་ནི་ཧིམ་རྡུ་གཙང་པོའི་འབབ་རྒྱུད་དུ་གནས་པས་ཧིམ་རྡུ་གཙང་པོའི་ཤེས་རིག་ཟེར་ཞིང༌། རྒྱུན་ལྡན་དུ“ཧ་ལཱ་པཱ་རིག་གནས”ཀྱང་ཟེར། དེའི་ལོ་ཚིགས་ནི་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས3པའི་དུས་དཀྱིལ་ཏེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི2300ལོ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི1750ལོའི་བར་ཡིན། (བརྟག་དཔྱད་བྱས་པ་ལྟར་ན་ཤུལ་རྗེས་དེ་ཐོག་མར་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ལྔའི་སྔོན་ནམ་ཐ་ན་དེ་བས་ཀྱང་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་སྐྲུན་མགོ་བཙུགས་པར་བཤད།)
      ཆུ་བོ་སིནྡྷུའི་ཤེས་རིག་གི་དུས་སྐབས་དེར་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཟངས་དང་ལི་ཆས་ཀྱི་མཚོན་ཆ་བཟོ་ཐུབ་པ་དང༌། ཐོན་སྐྱེད་བྱ་འགུལ་གཙོ་བོ་ནི་ཞིང་ལས་ཡིན། ཞིང་ལས་ཡོ་བྱད་ལ་སྟ་རེ་རིང་བ་དང་དབྱིབས་ཁྲུང་ཁྲུང་གི་མཆུ་ཏོ་དང་འདྲ་བའི་ལི་བཟོས་རྐོ་མ་དང་ཟོར་བ་སོགས་ཡོད། ལྕགས་རིགས་བཙོ་སྦྱངས་དང་རྡུང་བཟོ། ཚ་ལ་མཐུད་སྦྱོར་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་ལག་རྩལ་ཡང་ཆུ་ཚད་ཅུང་མཐོན་པོར་བསླེབས་ཡོད་པ་དང༌། རྫ་བཟོ་ལས་རིགས་དང་འཁལ་འཐག་ལས་རིགས་ཀྱང་འཕེལ་རྒྱས་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། ས་འོག་ནས་བུད་པའི་ཐམ་ཀ་འབོར་ཆེན་གྱི་སྟེང་དུ་ཡི་གེ་དང་རི་མོ་བརྐོས་ཡོད། དེའི་སྟེང་ནས་རྒྱ་གར་ལ་གནའ་དུས་ནས་ཡི་གེ་ཡོད་པ་གསལ་བཤད་བྱས། ཧ་ལཱ་པཱ་ནས་བུད་པའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཤུལ་རྗེས་ལ་བལྟས་ན། འཆར་གཞི་དང་བཟོ་སྐྲུན་གང་གི་ཐད་ནས་ཀྱང་ཆུ་ཚད་ཤིན་ཏུ་མཐོན་པོར་སླེབས་ཡོད་པར་བཤད། ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི1750ལོའི་རྗེས་ནས་ཧིམ་རྡུ་ཆུ་བོའི་ཤེས་རིག་དེ་རིམ་བཞིན་ཉམས་རྒུད་དུ་སོང་བ་རེད། ཧ་ལཱ་པཱ་རིག་གནས་ཉམས་རྒུད་དུ་གྱུར་རྗེས་ཧིམ་རྡུའི་ནུབ་བྱང་ནས་རྒོལ་འོངས་པའི་འབྲོག་པའི་མི་རིགས་ཡཱ་ལེ་ཨན་གྱི་མི་རྣམས་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི2000ལོ་ཡས་མས་སུ་ཧིམ་རྡུའི་ནུབ་བྱང་དུ་ཡོང་ནས་རིམ་བཞིན་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་རྒྱ་བསྐྱེད། དེའི་རྗེས་ནས་བགྲང་དུ་མེད་པའི་འཐབ་འཁྲུག་དང་མི་རིགས་གཞན་པས་ཡང་ཡང་རྒོལ་བས་གནའ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་འདི་ཉིད་སིལ་བུར་ཐོར་ཞིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆུ་རྒྱུན་ནང་རྒྱལ་རབས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཆག་འཇིག་བྱུང་ལ། དེའི་ནང་དུ་རྨ་བྱའི་རྒྱལ་རབས་ནི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་ན་ཆེས་སྟོབས་ལྡན་གྱི་རྒྱལ་རབས་ཤིག་ཡིན་ཞིང༌། རང་རེ་ལ་གསལ་ཆ་ཆེ་བའི་རྒྱལ་བོ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱང་རྒྱལ་རབས་འདིའི་ནང་དུ་བྱོན་པ་རེད།
      མདོར་ན་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་ནི་རྩོམ་རིག་དང་མཚན་ཉིད་རིག་པ། རང་བྱུང་ཚན་རིག་སོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་ལ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་བྱས་རྗེས་བཞག་ཡོད་པ་དཔེར་ན“0”ནས“10”བར་གྱི་གྲངས་རྟགས་གསར་གཏོད་བྱས་པ་སྟེ། ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་གིས་སྤྱོད་པའི་གྲངས་རྩིས་ལེན་ཐབས་ཨ་རབ་ཀྱི་གྲངས་ཀ་འདི་དོན་དམ་པར་རྒྱ་གར་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་ཞིང་རྗེས་ནས་ཨ་རབ་ལ་དར་ཏེ་ས་ཀུན་ལ་ཁྱབ་པ་རེད། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱང་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་དྲུག་པའི་ནང་བྱུང་ཞིང་ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་གི་ཆོས་ལུགས་ཆེན་པོ་གསུམ་ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་རེད།

༣༽ ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག

      པཱ་པུ་ལང་ཤེས་རིག་ལ་ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་ཀྱང་ཟེར་ཞིང༌། དེའི་འབྱུང་ཡུལ་ནི་ཆུ་བོ་ཏེ་ཀུ་ལི་སི་དང་ཆུ་བོ་ཡུག་ཧྥ་ར་ཐེ་གཉིས་བར་དུ་གནས་པའི་སི་མེར་ཞེས་པའི་ས་ཁུལ་ཡིན། གནའ་བོའི་ཞི་ལའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཆུ་བོ་གཉིས་འབབ་པའི་ས་ཁུལ་དེར“མེ་སོ་པུ་ཏ་མུ་ཡ”ཞེས་ཟེར་ལ། མེ་སོ་པུ་ཏ་མུ་ཡ་དེ་ཁག་གཉིས་སུ་དབྱེ་སྟེ། ལྷོ་ཕྱོགས་ལ་པཱ་པུ་ལང་ཉི་ཡ་ཟེར་ཞིང༌། བྱང་ཕྱོགས་ལ་ཡ་ཧྥི་ཟེར། དེ་གཉིས་ནི་དེང་གི་དབྱི་ལ་ཁུ་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ཡིན། ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་གི་དུས་རབས་སུ་གནས་པའི་ཆེས་སྔ་བའི་སྡོད་མི་ནི་སི་མེར་གྱི་མི་ཡིན། ཁོ་ཚོ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་4000སྔོན་དུ་གནས་འདིར་ཡོང་པས་ས་དེའི་ཤེས་རིག་ཐོག་མ་ནི་ཁོ་ཚོས་བསྐྲུན་པ་རེད། རྗེས་སུ་ཨ་ཁ་ཏེ་མི་དང་པཱ་པུ་ལང་མི། ཡ་ཧྥི་མི། ཀ་ལེ་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱིས་སི་མེར་གྱི་མི་རྣམས་ཀྱིས་བསྐྲུན་པའི་གྲུབ་འབྲས་དེ་རྒྱུན་འཛིན་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བཏང་ཞིང༌། དེའི་ཁྲོད་དུ་པཱ་པུ་ལང་མིའི་གྲུབ་འབྲས་ཆེས་ཆེ་སྟབས། ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་ལ་པཱ་པུ་ལང་ཤེས་རིག་ཀྱང་ཟེར། ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་ནི་བྱུང་སྔ་སྟེ། དཔེར་ན་ཧ་སོ་ནཱ་རིག་གནས་དུས་མཇུག་གི་ས་མར་ར་རིག་གནས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་ནི་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་དྲུག་ནས་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ལྔའི་བར་ཡིན། ས་མར་རའི་ཤུལ་རྗེས་ནི1911ལོར་འཇར་མན་གྱི་མཁས་པE•ཧི་ཚིར་ཏེ(1879˗1948)བྱ་བས་རྙེད་པ་རེད། རིག་གནས་ཤུལ་རྗེས་དེའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་གྲོང་སྡེའི་གཞི་ཁྱོན་ཆེ་ཞིང་ཐུན་མོང་མིན་པའི་ས་ཕག་གིས་བསྐྲུན་པའི་བཟོ་སྐྲུན་དང་སྔོན་ཐོན་གྱི་ཆུ་འདྲེན་སྒྲིག་བཀོད་རྣམས་ཡིན། ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་དར་རྒྱས་ཆེ་ཞིང༌། ཚོན་མདོག་ལྡན་པའི་རྫ་ཆས་ལག་རྩལ་མཐོ་ཞིང་དེའི་དུས་སུ་ཟངས་ཆས་ཀྱང་བྱུང་ཡོད།
      སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི4000ལོ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི2250ལོའི་བར་གྱི་དུས་སྐབས་དེ་ནི་ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་གི་ཡང་རྩེ་ཡིན། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་སུམ་སྟོང་ལྔ་བརྒྱའི་ལོ་ཡས་མས་སུ་ཆུ་གཉིས་སྨད་རྒྱུད་དུ་འཚོ་བའི་སི་མེར་གྱི་མི་རྣམས་ཀྱིས་མཚོན་དོན་དང་བསྟན་དོན་བརྡ་རྟགས་ཀྱི་འདྲ་གཟུགས་ཡི་གེ་གསར་གཏོད་བྱས། ཡི་གེ་དེ་དག་ནི་མང་ཤོས་སོ་ཕག་དང་རྡོ། འདམ་གྱིས་བཟོས་པའི་པང་ལེབ་སྟེང་དུ་བརྐོས་ཤིང་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་དབྱིབས་ཁྱིའུ་དང་འདྲ་པས་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཁྱིའུ་དབྱིབས་ཡི་གེ་ཟེར། ཡི་གེ་དེ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་ཆུ་གཉིས་འབབ་ཡུལ་དེ་ལོ་རྒྱུས་དུས་རབས་སུ་ཞུགས་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི3000ལོ་ནས་ཁྱིའུ་དབྱིབས་ཡི་གེ་དེས་འཛམ་གླིང་ན་ཆེས་སྔ་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྙན་ངག«ཅུར་ཀཱ་མེ་ཧྲི»ཞེས་པ་དེ་བརྩམས་གྲུབ་བྱས་ཡོད། རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་ཕྱོགས་ནས་སི་མེར་མི་རྣམས་ཀྱིས་གནའ་རྩིས་ཤིག་གསར་གཏོད་བྱས་ཤིང༌། ཁོ་ཚོས་ཟླ་བའི་འཕེལ་འགྲིབ་ལ་ཚད་བཟུང་སྟེ་ལོ་གཅིག་ཟླ་བ་བཅུ་གཉིས་སུ་བགོས་ཤིང་བསྡོམས་པས་ཉི་མ354ཡོད་པ་དང༌། དུས་ཚོད་གཅིག་སྐར་མ60ལ་བགོས་པ་དང༌། ཉི་མ7གཟའ་འཁོར་གཅིག་ལ་གཏན་འཁེལ་བྱས། གནའ་བོའི་པཱ་པུ་ལང་སྟེ་མེ་སོ་པུ་ཏ་མུ་ཡའི་གྲངས་རིག་དང་གྲངས་རྩི་ཤིན་ཏུ་དར་རྒྱས་ཆེ་སྟེ། ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་ཆིག་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱའི་དུས་ནས་པཱ་པུ་ལང་མིས་གྲངས10དང་གྲངས16དང་གྲངས60སོགས་ཀྱི་གནས་སྤར་ཐབས་གསར་གཏོད་བྱས་པ་མ་ཟད། རྒྱུ་གཅིག་ཐེངས་གཉིས་ཀྱི་མཉམ་བྱའང་འགྲེལ་ཐུབ། ཁོ་ཚོས་སྒོར་དབྱིབས་དེ་ཏོའུ360ལ་བགོས་ཤིངπནི་གྲངས་ཀ3ལ་ཉེ་བ་རྟོགས་ཡོད། ཁོ་ཚོས་དེ་ལྟ་བུའི་གྲངས་རིག་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩི་ཐབས་མང་པོ་ཞིག་ཁོང་དུ་ཆུད་ཡོད། བཟོ་སྐྲུན་ལག་རྩལ་གྱི་ཕྱོགས་ནས་པཱ་པུ་ལང་མིས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་སུམ་སྟོང་ནས་བཟུང་མཆོད་རྟེན་བརྩིགས་པ་དང༌། གནའ་བོའི་པཱ་པུ་ལང་གི་བར་སྣང་གི་མེ་ཏོག་གླིང་ཀ་དེ་ནི་སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་འཛམ་གླིང་གི་ངོ་མཚར་ཆེ་བའི་གཟིགས་ལྗོངས་བདུན་ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཡིན། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི2170ལོ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི2006ལོར་བུའུ་ཨར་གྱི་སོ་མེར་མིས་རྒྱལ་རབས་གསུམ་པ་བཙུགས་ཏེ་འཛམ་གླིང་ན་ཡི་གེས་གྲུབ་པའི་ཁྲིམས་གཞུང་དང་པོ་སྟེ«བུའུ་ཨར་ནཱ་མུ་ཁྲིམས་གཞུང»ཞེས་པ་དེ་གཏན་འཁེལ་བྱས། 
       སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་བཅུ་དགུའི་ནང་ཨ་མོའུ་ལེ་མིས་སི་མེར་མིས་བཙུགས་པའི་བུའུ་ཨར་རྒྱལ་རབས་གསུམ་པ་དེ་བཅོམས་ཏེ་པཱ་པུ་ལང་རྒྱལ་བོའི་རྒྱལ་ཁབ་བཙུགས། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི1792ལོར་རྒྱལ་རབས་དྲུག་པ་ཧན་མུ་ར་པི(སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི1792ནས་སྔོན་གྱི1750ལོ)རྒྱལ་སར་བཀོད། རྒྱལ་པོ་འདིས་སི་མེར་མི་དང་ཨ་ཁ་ཏེ་མི་རྣམས་དབང་དུ་བསྡུས་ཏེ་མེ་སོ་པུ་ཏ་མུ་ཡ་བདེ་ཐང་གཅིག་གྱུར་བྱས། ལོ་རྒྱུས་སུ་དེ་ལ་པཱ་པུ་ལང་རྒྱལ་བོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅེས་གྲགས། (ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི1894ནས་སྔོན་གྱི1595ལོ)དུས་སྐབས་དེར་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱས་པའི«ཧན་མུ་ར་པི་ཁྲིམས་གཞུང་»ཞེས་པ་དེ་ནི་གནའ་བོའི་གླིང་ཆེན་ཨ་ཤེ་ཡའི་ནུབ་ཕྱོགས་ན་འཐུས་ཅུང་ཚང་བའི་ཁྲིམས་གཞུང་དང་པོ་ཡིན། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི605ལོར་པཱ་པུ་ལང་རྒྱལ་བོའི་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བ་དེས་ཡཱ་ཧྥི་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག མཐར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི538ལོར་དབྱི་ལང་མཐོ་སྒང་དུ་ཡོད་པའི་པར་སུག་གིས་དབང་དུ་བསྡུས་པ་ནས་གནའ་བོའི་ཆུ་གཉིས་ཤེས་རིག་གི་རྒྱུན་ཡང་ཆད་པ་རེད།